مصادیق آل محمد(ص) در نگاه فخر رازي‏

حوزه / امام فخر رازي به اهل بيت پيامبر(ص) نگاه ويژه‏‌اي دارد و معتقد است محبت به خاندان پيامبر(ص) واجب است .

به گزارش سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» رحمت الله ضيائي اُرزگاني - محقق و پژوهشگر در نوشتاری جايگاه ديني و علمي اهل بيت(ع)در آثار امام فخر رازي را مورد بررسی قرار داده که تقدیم مخاطبان می شود.

يكي از شخصيت‏هاي علمي جهان اسلام كه در «ري» به دنيا آمد و در «هرات» به توانايي علم رسيد محمد بن عمر فخرالدين رازي است. وي از بزرگان حكما و علماي شافعي است كه جامع علوم عقلي و نقلي بوده و در تاريخ، كلام، فقه، اصول، تفسير، حكمت، علوم ادبي، فنون رياضي در عصرش سرآمد بوده است (تبريزي، 3/192) طرح مسأله جديد وي در پيشرفت فلسفه و كلام اسلامي كمك نمود و موجب شكوفايي آن‏ها گرديد. ديدگاه ايشان در ميان همه دانشمندان اسلامي از همه فرق و مذاهب از جايگاه خاصي بر خوردار است. يكي از ويژگي‏هاي امام فخر ارادت و محبت ايشان نسبت به اهل بيت(ع) است كه در اين نوشته به فرازهاي آن اشاره شده است. وي به سال 543 ق به دنيا آمد و در سال 606 ق درگذشت.

* اهل بيت(ع) در نگاه فخر رازي‏

امام فخر رازي به اهل بيت پيامبر(ص) نگاه ويژه‏ي دارد. وي با بزرگي زيادي از آن‏ها ياد مي‏كند و شأن و منزلت آنان را عظيم مي‏شمرد؛ كه نشان دهنده محبت وي نسبت به خاندان پاك پيامبر مي‏باشد. هنگام سخن در مورد جَهر به بسم الله (بلند گفتن بسم الله الرحمان الرحيم) مي‏گويد. به تواتر به ما رسيده است كه علي بن ابي طالب «بسم الله» را بلند مي‏گفت و هر كس كه در دين‏اش از علي بن ابي طالب(ع) پيروي كند مسلماً هدايت شده است و دليل آن، اين حديث پيامبر است كه فرمود: «اللهم اءدر الحق مع علی حیث دار (رازي، مفاتيح الغيب، 1/168) در موردترجيح نظريه وجوب جهر مستند اين نظريه، گفتار علي(ع) است و عمل و روش ايشان در برابر ماست و كسي‏كه در دين‏اش او را به‏عنوان امام و پيشواي خويش برگزيند بر دستاويز محكمي- در دين - چنگ زده است (همان، 170) . از أئمه اهل بيت (ع) در مورد بلند گفتن «بسم الله» روايات فراواني رسيده است، ازجمله: ابوالفتوح رازي در تفسيرش از امام رضا(ع)، از پدرش، از امام صادق(ع) نقل مي‏كند: آل محمد صلي الله عليه و آله در بلند گفتن «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» اجماع دارند (عاملي، 4/1)

شيخ صدوق با سند خود از امام صادق(ع) نقل كرده كه فرمود: بلند گفتن بسم الله در نماز، واجب است (طوسي، 2/604) از امام رضا (ع) روايت است كه در همه نمازهاي روز و شب خود، بسم الله را بلند مي‏گفت (صدوق، 181) هم‏چنين كليني از صفوان جمّال نقل كرده است: روزهايي پشت سر امام صادق(ع) نماز خواندم، در نمازهايي كه جهري نبود، «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» را در هر دو سوره بلند مي‏گفت (كليني، 3/315)

* درود فرستادن به اهل بيت‏(ع)

امام فخر رازي در مورد درود فرستادن به اهل بيت(ع) مي‏گويد: دعا براي آل پيامبر يك مقام بسيار ارجمندي را ثابت مي‏كند، به همين جهت اين دعا را در آخر تشهد نمازها واجب نموده كه مي‏گويد: «اللهم صل علی محمّد و آل محمّد و ارحم محمّدا و آل محمّد» اين مقام براي غير آل پيغمبر نيست تمام اين‏ها دليل است كه محبت با خاندان پيامبر واجب است (رازي، مفاتيح الغيب، 26/596) وي در آثارش زماني كه نام مبارك ائمه(ع) را مي‏برد، جمله «علیه السلام» را استفاده مي‏كرد و هم‏چنين وقتي نام مبارك رسول خدا(ص) را مي‏برد نيز ازجمله «علیه السلام» استفاده مي‏كند، اين هماهنگي در نحوه‏ي درود فرستادن بيانگر جايگاه بلند اهل بيت(ع) در نگاه فخر رازي مي‏باشد. او هنگامي كه از امام صادق(ع) ياد مي‏كند، از او با لقب «صادق» نام مي‏برد و عبارت «علیه السلام» را بعد از نام مبارك ايشان مي‏آورد. در تفسير كلمه «نعیم» مي‏گويد: «جعفر بن محمد صادق (عليه السلام) مي‏فرمايد: «النعیم» به‏معناي معرفت و مشاهده و «جحیم» به‏معناي ظلمتها و تاريكيهاي شهوات است» (همان، 31/80) چيزي كه جلب توجه مي‏نمايد اين است كه وي فقط بعد از نام ائمه، عبارت «علیهم السلام» را به كار مي‏برد كه بوضوح، بر ميزان احترام والاي وي نسبت به خاندان نبوت دلالت دارد.

* امام رازي و محبت اهل بيت(ع)‏

وي هنگام تفسير آيه «مودّت» به نقل از صاحب «كشاف» اين حديث معروف را مي‏آورد هر كس بر محبت آل محمّد از دنيا برود شهيد مرده. هر كس بر محبت آل محمّد بميرد آمرزيده است. هر كس بر محبت آل محمّد بميرد با توبه از دنيا رفته. هر كس بر محبت آل محمّد بميرد با ايمان كامل از دنيا رفته و هر كس بر محبت آل محمّد بميرد ملك الموت باو بشارت بهشت مي‏دهد بعد از او نكير و منكر. هر كس بر محبت آل محمّد بميرد چنان با جلال او را به بهشت مي‏برند مانند عروسي كه بخانه شوهر مي‏رود. هر كس بر محبت آل محمّد بميرد دري از قبرش به بهشت گشوده مي‏شود. هر كس بر محبت آل محمّد بميرد خداوند قبر او را جايگاه زيارت ملائكه رحمت قرار مي‏دهد. هر كس بر محبت آل محمّد بميرد بر راه و روش پيامبر و جماعت مؤمنين مرده. هر كس با كينه آل محمّد بميرد روز قيامت كه مي‏آيد بر پيشاني او نوشته است: مأيوس از رحمت خداست. هر كس بر بغض آل محمّد بميرد كافر از دنيا رفته و هر كس بر بغض آل محمّد بميرد بوي بهشت را استشمام نخواهد كرد.

* مصادیق آل محمد در نگاه فخر رازي‏

امام فخر رازي در مصداق «آل محمد» مي‏گويد آل محمّد كساني هستند كه انتساب به پيامبر اكرم داشته باشند هر كس نسبت او با پيغمبر بيشتر و كامل‏تر باشد او جزء خاندان است، شكي نيست در اين‏كه فاطمه(ع) و علي(ع) و حسن(ع) و حسين(ع) انتساب شان به پيغمبر بسيار زياد بود اين مطلبي است آشكار و غير قابل انكار پس آن‏ها آل پيامبرند. بعضي در معني آل اختلاف كرده‏اند، گروهي مي گويند آل فقط بستگان پيامبرند و بعضي قائل‏اند آل محمّد امت او هستند. اگر آل را به خويشاوندان اختصاص دهيم باز فاطمه زهرا(ع) و علي مرتضي(ع) آل پيامبرند. اگر بگوئيم آل عبارت است از كسي‏كه دعوت پيامبر را بپذيرد باز آن‏ها آل هستند. در اين صورت در هر فرض آن‏ها آل محمّدند اما ديگران آيا مشمول لفظ آل مي‏شوند يا نه اين مسأله اختلافي است. اين مطلب ثابت شد كه در هر صورت آن‏ها آل محمّدند. صاحب كشاف: روايت كرده كه چون اين آيه نازل شد. عرض كردند يا رسول الله اين خويشاوندان شما كه بايد پاس آن‏ها را به محبت بداريم چه كساني هستند فرمود: علي(ع)، فاطمه(ع) و دو فرزندش (رازي، مفاتيح الغيب، 12/401) پس ثابت شد كه اين چهار نفر از خويشاوندان نزديك پيامبرند وقتي اين مطلب مسلم شود لازم مي‏آيد كه اين‏ها امتياز احترام بيشتري داشته باشند به چند دليل: دليل اول- آيه شريفه إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی، دوم وقتي ثابت شد كه پيامبر اكرم(ص) فاطمه زهرا را دوست مي‏داشت و فرمود فاطمه پاره تن من است مرا ناراحت مي‏كند آنچه موجب ناراحتي او شود و با نقل متواتر ثابت شده كه رسول اكرم(ص) حضرت علي(ع) و امام حسن(ع) و امام حسين(ع) را دوست مي‏داشت؛ به‏همين‏دليل بر امت نيز محبت آن‏ها واجب مي‏شود. به ضميمه آيه شريفه «وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ» (اعراف، 35) از پيامبر پيروي كنيد شايد رستگار شويد و آيه «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ» (نور، 63) پس آنان كه فرمان او را مخالفت مي‏كنند، بايد بترسند و آيه «إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللهُ» (آل عمران، 31) اگر خدا را دوست داريد، پيروي از من كنيد تا خدا شما را دوست داشته باشد و آيه شريفه «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ یَرْجُوا اللهَ» (احزاب، 21) هر كه اميدوار به خداست بايد از رفتار پيامبر پيروي كند.

شافعي معتقد است اگر محبت آل محمد(ص) رفض وترك دين خداست، همه جن و انس شهادت دهند كه من رافضي هستم.» (همان، 12/402)

* كوثر الرسول‏

«كوثر» به معني «خير و بركت فراوان» است. بسياري از بزرگان يكي از روشن‏ترين مصداق‏هاي آن‏را وجود مبارك «فاطمه زهرا»(ع) دانسته‏اند، چراكه شأن نزول آيه مي‏گويد: آن‏ها پيغمبر اكرم(ص) را متهم مي‏كردند كه بلا عقب است، قرآن ضمن نفي سخن آن‏ها مي‏گويد: «إِنَّا أَعْطَیْناكَ الْكَوْثَر» ما به تو كوثر داديم. از اين تعبير بدست مي‏آيد كه اين «خير كثير» همان فاطمه زهرا(ع) است، زيرا نسل و ذريّه پيامبر(ص) به‏وسيله همين دختر گرامي در جهان انتشار يافت، نسلي كه نه تنها فرزندان جسماني پيغمبر بودند، بلكه آيين او و تمام ارزشهاي اسلام را حفظ كردند و به آيندگان ابلاغ نمودند. «امام فخر رازي» در ضمن تفسيرهاي مختلف كوثر مي‏گويد: «قول سوم اين است كه اين سوره به‏عنوان رد بر كساني نازل شده كه عدم وجود اولاد را بر پيغمبر اكرم(ص) خرده مي‏گرفتند، بنابر اين معني سوره اين است كه خداوند به او نسلي مي‏دهد كه در طول زمان باقي مي‏ماند، ببين چه اندازه از اهل بيت را شهيد كردند، در عين حال جهان مملوّ از آن‏هاست، اين در حالي است كه از بني اميّه شخص قابل ذكري در دنيا باقي نماند، سپس بنگر و ببين چقدر از علماي بزرگ در ميان آن‏هاست. مانند باقر و صادق و رضا و نفس زكيه» (رازي، تفسير كبير، 32/17)

* أيه تبليغ‏

امام فخر رازي در تفسير كبير، در ذيل آيه «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ یَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْكافِرینَ» (مائده، 67) از قول ابن عباس و براء بن عازب و محمّد بن علي مي‏گويد اين آيه در مورد علي(ع) نازل شده و پس از نزول اين آيه، پيغمبر(ص) دست علي را گرفت و فرمود: هر كه من سرور و مولاي او هستم، علي مولاي او است، بار خدايا دوست بدار كسي را كه به علي(ع) محبّت بورزد و دشمن بدار آن كس را كه با وي دشمني كند، عمر (رض) به علي(ع) برخورد نمود، گفت: براي تو اين مقام گوارا باد كه سرور هر مرد مؤمن و هر زن با ايماني گشتي (رازي، مفاتيح الغيب، 12/401)

* آيه نجوا

ابن جرير طبري به سند خود، از «ليث» از «مجاهد» روايت كرده است كه حضرت(ع) فرمود: به راستي، آيه‏اي در قرآن كريم نازل شده است كه هيچ‏كس پيش از من و پس از من، به آن آيه عمل نكرده است و آن آيه نجوا است «یَأَیهُ‏َا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُواْ بَینْ‏َ یَدَیْ نجَْوَئكمُ‏ْ صَدَقَةً ذَالِكَ خَیرٌْ لَّكمُ‏ْ وَ أَطْهَرُ فَإِن لَّمْ تجَِدُواْ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیم؛ (مجادله، 12) اي كساني‏كه ايمان آورده‏ايد! هنگامي كه مي‏خواهيد با رسول خدا نجوا كنيد (و سخنان درگوشي بگوييد)، قبل از آن صدقه‏اي (در راه خدا) بدهيد اين براي شما بهتر و پاكيزه‏تر است و اگر توانايي نداشته باشيد، خداوند غفور و رحيم است». امام فخر رازي حديث مزبور را در تفسير آيه آورده و مي‏نويسد: «ابن جريج»، «كلبي» و «عطا» از «ابن عباس» روايت كرده‏اند كه اصحاب رسول خدا(ص) از مشورت كردن با آن حضرت ممنوع بودند مگر آن‏كه پيش از گفتگوي با رسول خدا(ص) مبلغي صدقه بدهند؛ در اين‏رابطه هيچ يك از اصحاب به اين دستور توجهي نكرد و تنها علي(ع) بود كه پيش از نجواي با رسول خدا(ص) يك دينار صدقه داد و با مقام نبوي گفتگو كرد سپس آيه نسخ شد و حكم صدقه دادن پيش از نجوا، منسوخ گرديد (رازي، مفاتيح الغيب، 29/496) حديث مذكور را «زمخشري» در «كشّاف» در ذيل آيه مذكور كه در سوره مجادله آمده، آورده است و معتقد بود حضرت علي(ع) فرموده است كه يك دينار پول در اختيار من بود، آن‏را به چند درهم تبديل كردم و هر گاه تصميم داشتم در خصوص كاري با رسول خدا(ص) نجوا و مشورت كنم، يك درهم از آن‏ها را پيش از مشورت با رسول خدا(ص) صدقه مي‏دادم (زمخشري، 4/494) «ابن جرير» اضافه كرده است حضرت علي(ع) تمام آن‏ها را در برابر ده سؤالي كه از حضرت رسول(ص) داشت، در راه خدا صدقه داد. خواجه عبد الله انصاري در تفسيرش آن ده سؤال كه امير المومنين علي(ع) از رسول خدا نمود آورده است. ايشان مي‏گويد «امير المؤمنين علي(ع) گفت. چون اين آيت فرو آمد، يك دينار به صدقه دادم و ده سؤال از رسول خدا كردم (انصاري، 68)

* سوره هل اتي‏

امام فخر رازي در «تفسير كبير» ذيل آيه «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْكیناً وَ یَتیماً وَ أَسیرا» (انسان، 8) از «واحدي» كه از «اشاعره» است، نقل مي‏كند كه وي در كتاب «البسيط» گفته است كه اين آيه در شأن علي(ع) نازل شده است؛ سپس شأن نزول آيه را از «كشّاف» زمخشري كه از «معتزله» است، از ابن عباس چنين نقل مي‏كند؛حسن و حسين بيمار شدند و رسول خدا(ص) با جمعي از صحابه از ايشان عيادت كرد، مردم به علي(ع) گفتند چه خوب است براي بهبودي فرزندانت نذري كني، علي(ع) و فاطمه(ع) و فضه كنيز آن دو نذر كردند كه اگر كودكان بهبودي يافتند سه روز روزه بدارند، بچه‏ها بهبودي يافتند و اثري از آن كسالت باقي نماند. بعد از بهبودي كودكان، علي(ع) از شمعون خيبري يهودي سه مَن قُرص جو قَرض كرد و فاطمه(ع) يك من آن‏را دستاس و سپس خمير كرد و پنج قرص نان به عدد افراد خانواده پخت و سهم هر كسي را جلوش گذاشت تا افطار كنند، در همين بين سائلي (به در خانه آمده) گفت: سلام بر شما اهل بيت محمد(ص)، من مسكيني از مساكين مسلمين ام، مرا طعام دهيد كه خدا شما را از مائده‏هاي بهشتي طعام دهد، خاندان پيامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند و آن شب را جز آب چيزي نخوردند و شكم گرسنه دو باره نيت روزه كردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پيش روي خود نهادند تا افطار كنند، يتيمي بر در سراي ايستاد، آن شب هم يتيم را بر خود مقدم و در شب سوم اسيري آمد و همان عمل را با او كردند. صبح روز چهارم كه شد علي(ع) دست حسن(ع) و حسين(ع) را گرفت و نزد رسول خدا(ص) آمدند، پيامبر اكرم وقتي بچه‏ها را ديد كه از شدت گرسنگي مي‏لرزند، فرمود: چقدر بر من دشوار مي‏آيد كه من شما را به چنين حالي ببينم، آن گاه با علي(ع) و كودكان به طرف فاطمه(ع) رفت و او را در محراب خود يافت و ديد كه شكمش از گرسنگي به دنده‏هاي پشت چسبيده و چشمهايش گود افتاده از مشاهده اين حال ناراحت شد، در همين بين جبرئيل نازل شد و عرضه داشت: اين سوره را بگير، خدا تو را در داشتن چنين اهل بيتي تهنيت مي‏گويد، آن گاه سوره را قرائت كرد (رازي، مفاتيح الغيب، 3/749)

* فرزندان پيامبر(ص)

امام فخر رازي بعد از نقل داستان مباهله مي‏گويد: اين آيه دلالت دارد بر اين‏كه حسنين دو فرزند رسول خدايند؛ چون وقتي مأمور شد پسران خود را در مباهله شركت دهد آن دو را شركت داد. پس واجب است كه بگوئيم آن دو پسران وي بوده‏اند، بعد مي‏گويد و ازجمله آياتي كه اين معني را تأييد مي‏كند آيه سوره انعام است كه مي‏فرمايد: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ» تا آنجا كه مي‏فرمايد: «وَ زَكَرِیَّا وَ یَحْیی» مشخص است كه عيسي از ناحيه مادر منتسب به ابراهيم بود نه پدر، از اينرو گاهي پسر دختر هم پسر خود انسان به‏حساب مي‏آيد و بعد از بياني ديگر مي‏گويد: روايت شده كه ابو جعفر باقر(ع) نزد حجاج بن يوسف به اين آيه استدلال كرده است (همان، 13/54) وي در تفسير آيه شريفه «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها» در سوره بقره، از «شعبي» نقل كرده است كه گفت: در دربار «حجّاج» حضور داشتم، همزمان «يحيي بن يعمر» (وفيات الاعيان، 6/173) فقيه خراسان، را با زنجير كه بر او بسته بودند، از بلخ به حضور «حجّاج» آوردند. «حجّاج» خطاب به او، گفت: تو آن كسي نيستي كه مي‏پنداري حسن(ع) و حسين(ع) از ذريّه رسول خدا(ص) هستند؟ در پاسخ گفت: آري! «حجّاج» گفت: براي ادّعاي خويش، دليل روشني بايد اقامه كني و در غير اين صورت، اعضاي بدنت را قطعه قطعه خواهم كرد. گفت: اي حجّاج! بديهي است براي ادّعاي خودم، دليل روشني از كتاب خدا خواهم آورد. راوي گفته است، از اين‏كه «يحيي»، با جمله «يا حجّاج» به وي خطاب كرد و چنان جرأتي را به خرج داد، به شگفت آمدم. «حجّاج» به او گفت: براي اثبات ادعاي خودت از آيه «نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ» استفاده نخواهي كرد، «يحيي» گفت: غير از آن آيه، از آيه روشن‏تري از كتاب الهي استدلال مي‏كنم و آن آيه اينست: «وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ... وَ زَكَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی» پس از تلاوت آيه، از «حجّاج» پرسيد: پدر عيسي(ع) كيست كه خداي تعالي او را، از ذريّه حضرت ابراهيم(ع) قلمداد كرده است؟ «حجّاج» كه پاسخي نداشت، شرمنده شده و اندكي سر به زير افكند سپس سر برداشت و گفت: گويا اين آيه از كتاب الهي را تلاوت نكرده بودم! سپس دستور داد غل و زنجير را از گردن و دست و پاي او باز كردند و به او جايزه داد (رازي، مفاتيح الغيب، 2/413)

منبع : فصلنامه حبل المتین

* رحمت الله ضيائي اُرزگاني - محقق و پژوهشگر

منابع‏

1. قرآن كريم.

2. ابن العبري، (1377ق)، تاريخ مختصر دول، بيروت، دارالبيضاء.

3. ابن تيميه، محمد ابن عبد الحليم الحراني، (1398ق)، بغيه المرتاد، قاهره داالصاد.

4. ابن خلكان، شمس الدين، (1405ق)، وفيات الاعيان، بيروت، لبنان، دارالثقافه،

5. ابي الفدا، اسماعيل ابن كثير، (1412ق)، البدايه و نهايه، بيروت، دار احياء التراث العربي.

6. انصاري، خواجه عبداله (1369ش)، الهي نامه، تهران، نشر علمي.

7. تبريزي، محمد علي مدرس، (1344ش)، ريحانه الادب، تهران، چاپ خيام.

8. عاملي محمدبن حر، (1408ق)، وسايل الشيعه، بيروت، التراث.

9. ذهبي، شمس الدين، (1423ق)، ميزان الاعتدال في نقد الرجال، مزي، جمال الدين تهذيب الكمال، لسان الميزان، بيروت، دالفكر.